Muzej prisajedinjenja 1918.

OD SNA DO JAVE
PRISAJEDINjENjE VOJVODINE SRBIJI 1918. GODINE

Austrijsko-turski ratovi koji su se vodili na Balkanskom poluostrvu, pokrenuli su masovne seobe Srba sa Kosova i Metohije, odnosno Stare Srbije prema severu i zapadu u austrijsko carstvo, gde su naselili prostore u kojima su od davnina živeli njihovi sunarodnici. U pozivu na borbu protiv Turaka, austrijski car Leopold I obećao je Srbima  zaštitu i posebne privilegije. Borba Srba za privilegije, tj. za ime i veru, vremenom se proširila na zahtev za političko-teritorijalnom autonomijom. Na samom početku srpskog narodnog pokreta, na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima (15. maja 1848), proglašena je Srpska Vojvodovina, izabran patrijarh i vojvoda. U revolucionarnim događajima koji su zahvatili Austrijsko carstvo izbio je rat Austrijanaca i Mađara. Srbi su stali na stranu austrijskog cara, koji ih je posle okončanja ratnog sukoba „nagradio“ sa teritorijalnom krunovinom u okviru Habzurškog carstva koju je nazvao Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat.

Dobivši više mogućnosti za školovanje srpski mladići su krenuli na univerzitete širom Evrope. Obrazovana, stasala srpska građanska elita na čelu sa Svetozarom Miletićem, Mihailom Polit-Desančićem, Jašom Tomićem, Tihomirom Ostojićem, Vasom Stajićem stala je na čelo srpske nacionalne lađe, koja se borila protiv institucionalne asimilacije. Istovremeno je kroz prosvetu i kulturu pokušavala da utre put spasenja za svoj narod. Časopis Srbski letopis, odnosno  Letopis Matice srpske (koji i danas izlazi) pokrenut je 1824, a 1826, je osnovana Matica srpska. Snažan doprinos razvoju i očuvanju nacionalne svesti dali su i pozorišta od kojih je najznačajnije bilo Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu. Pored svih nedaća i neprestanih seoba od juga ka severu i zapadu, pa čak i u daleku carsku Rusiju, Srbi u Južnoj Ugarskoj bili su, naročito od polovine 19. veka, najprosvećeniji i finansijski najjači deo srpskog naroda.

Srpsko-turski, a potom i balkanski ratovi, probudili su nadu Srbima u Habzburškoj monarhiji u nacionalni opstanak, napredak i bolju budućnost, dok je ideja o oslobođenju i ujedinjenju Srba još više podsticaja dobila tokom Prvog svetskog rata. Proboj Solunskog fronta i oslobođenje Srbije, te dolazak srpske vojske do Srema, Banata, Bačke, Baranje dovelo je u tim oblastima do političkog organizovanja i stvaranja srpskih narodnih odbora po opštinama. Na njihovom čelu bio je Srpski narodni odbor u Novom Sadu. Time su izvršene pripreme za preuzimanje vlasti, doček srpske vojske, otcepljenje od Ugarske i prisajedinjenje Srbiji. Po zaposedanju vojvođanskih oblasti, srpska vojska nije vršila hapšenja, logorisanja, ubistva i odmazdu nad neslovenskim stanovništvom, već je uspostavila dugo priželjkivan red i mir.

Srpski narodni odbor, preko svog glasila Srpskog lista, raspisao je proglas za izbor poslanika za Veliku narodnu skupštinu i preduzimao radnje za njegovo organizovanje. Izbori za poslanike imali su jedinstvena i demokratska pravila, koja su davala prava svim punoletnim građanima „Srbima, Bunjevcima i drugim Slovenima“. Pravo da biraju i da budu birane dobile su i žene. Dve stotine i jedanaest političkih opština – od Baje, Darde i Branjine do Velike Kikinde i Temišvara, od Rume i Novog Sada do Subotice i Sombora – je to pravo iskoristilo i na svojim narodnim zborovima izabralo poslanike koji su ih predstavljali na Skupštini u Novom Sadu.

Posle više od dva veka uporne borbe, Srbi u vojvođanskim oblastima su uspeli da steknu slobodu. Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu, u hotelu „Grand“ 25. novembra 1918. godine, 757 poslanika (578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 3 Šokca, 2 Hrvata, 6 Nemaca i 1 Mađar) jednodušno su izglasali otcepljenje Bačke, Banate, Baranje od Ugarske i prisajedinjenje ovih oblasti Kraljevini Srbiji, a potom i široj jugoslovenskoj zajednici (dan ranije to su učinili Sremci na svojoj skupštini u Rumi). Tim činom je vekovni san Srba u vojvođanskim oblastima postao java.

* * *

Izložba Od sna do jave, prisajedinjenje Vojvodine Srbiji 1918, je priređena u savremenom interaktivnom izrazu i dizajnerkim rešenjima u kojima je muzejski predmet u centru pažnje. Stavljena je u istorijski kontekst i sačinjava je šest međusobom povezanih delova:

TEMA 1
SEOBE SRBA IZ STARE SRBIJE PREKO SAVE, DUNAVA I UNE I BORBA ZA NARODNA PRAVA

• Grof Đorđe Branković, prvi srpski vojvoda (1691), tvorac prvog političkog programa u Srba (Slaveno-serbske hronike)
• Seobe Srba na sever, preko Save i Dunava i privilegije austrijskih careva
• Karlovačka mitropolija
• Majska skupština i proglašenje Srpske Vojvodovine
• Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat
• Od austrougarske Nagodbe do Prvog svetskog rata

  

TEMA 2
PRVI SVETSKI RAT I BORBA ZA NACIONALNI OPSTANAK  

• Srbija u Prvom svetskom ratu, početak rata
• Oprema i naoružanje Srpske vojske
• Srbija 1915 – povlačenje Srpske vojske
• Represalije i zločini okupatorskih vojski nad civilnim stanovništvom
• Represalije Austro-Ugarske nad sopstvenim stanovništvom (logorisanje i interniranje Srba)
• Dobrovoljci i dobrovoljački pokret u Prvom svetskom ratu  
• Proboj Solunskog fronta 15. septembra i oslobođenje Srbije 1. novembra 1918.
• Oslobođenje vojvođanskih oblasti – Srema, Bačke, Banata i Baranje (novembar 1918.)

TEMA 3
OBNAVLjANjE POLITIČKOG ŽIVOTA U VOJVOĐANSKIM OBLASTIMA I OSNIVANjE SRPSKOG NARODNOG ODBORA U NOVOM SADU

• Središnji odbor za zbrinjavanje ratne siročadi iz Bosne i Hercegovine
• Obnavljanje političkog života i Srpski narodni odbor kao centralno političko telo Srba u Ugarskoj

 

TEMA 4
OSNIVANjE SRPSKIH NARODNIH ODBORA PO  POLITIČKIM OPŠTINAMA I IZBORI POSLANIKA ZA VELIKU NARODNU SKUPŠTINU U NOVOM SADU

• Proglas SNO Novi Sad za organizovanje narodnih zborova i izbor poslanika po političkim opštinama
• Zbor u Velikom Bečkereku i izbor poslanika za Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu
• Zbor u Somboru i izbor poslanika za Veliku Narodnu skupštinu u Novom Sadu
• Zbor u Subotici i izbor poslanika za Veliku Narodnu Skupštinu u Novom Sadu
• Zborovi u Baranji  i izbor poslanika za Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu
• Zbor u Rumi i prisajedinjenje Srema Srbiji 24. novembra 1918. godine

TEMA 5  
VELIKA NARODNA SKUPŠTINA SRBA, BUNjEVACA I OSTALIH SLOVENA 25. NOVEMBRA 1918 (OTCEPLjENjE OD UGARSKE I PRISAJEDINjENjE KRALjEVINI SRBIJI)

• Najznačajnije ličnosti na Velikoj narodnoj skupštini i u njenim organima vlasti
• Poslanici na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj, Baranji koja je održana u Novom Sadu 12 (25) novembra 1918.

TEMA 6
EPILOG – OSLOBOĐENjE I UJEDINjENjE: OSTVARENjE VOJNOG I POLITIČKOG PROGRAMA KRALjEVINE SRBIJE I SRBA U VOJVOĐANSKIM OBLASTIMA (SREMU, BANATU, BAČKOJ I BARANjI)

 

( Dr Drago Njegovan i Zoran Veljanović)